حدیث (1) رسول اکرم صلی الله علیه و آله :
یا عَلیُّ اَلعَقلَ مَا اکتُسِبَت بِهِ الجَنَّةُ و َطُلِبَ بِهِ رِضَی الرَّحمنِ؛
یا علی عقل چیزی است که با آن بهشت و خشنودی خداوند رحمان به دست می آید.
(من لایحضره الفقیه،ج4،ص369)
حدیث (2) امام علی علیه السلام :
أَعقَلُ النّاسِ أَبعَدُهُم عَن کُلِّ دَنیَّةٍ؛
عاقل ترین مردم کسی است که از همه پَستی ها دورتر باشد.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص197)
حدیث (3) امام علی علیه السلام :
مَن لَم یُهَذِّب نَفسَهُ لَم یَنتَفِع بِالعَقلِ؛
هر کس خود را تزکیه نکند، از عقل بهره نمی برد.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص240)
حدیث (4) امام حسین علیه السلام:
لا یَکمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ؛
عقل جز با پیروی از حق کامل نمی شود.
(بحار الانوار(ط-بیروت)ج75،ص127)
حدیث (5) امام علی علیه السلام :
أَفضَلُ النّاسِ عَقلاً أَحسَنُهُم تَقدیرا لِمَعاشِهِ وَ أَشَدُّهُمُ اهتِماما بِإِصلاحِ مَعادِهِ؛
عاقل ترین مردم کسی است که در امور زندگیش بهتر برنامه ریزی کند و در اصلاح آخرتش بیشتر همّت نماید.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص52)
حدیث (6) امام علی علیه السلام :
زکوةُ العَقلِ احتِمالُ الجُهّالِ؛
زکات عقل تحمّل نادانان است.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص56)
حدیث (7) امام علی علیه السلام :
رَدعُ النَّفسِ عَن زَخارِفِ الدُّنیا ثَمَرَةُ العَقلِ؛
دوری از تجمّلات دنیا میوه عقل است.
(تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ص241)
حدیث (8) امام علی علیه السلام :
لَیسَ العاقِلُ مَن یَعرِفُ الخَیرَ مِنَ الشَّرِّ وَلکِنَّ العاقِلُ مَن یَعرِفُ خَیرَ الشَّرَّینِ؛
عاقل آن نیست که خیر را از شر تشخیص دهد، بلکه عاقل کسی است که میان دو شر، آن را که ضررش کمتر است بشناسد.
(بحار الانوار(ط-بیروت)ج75،ص6)
حدیث (9) قال الحسین علیه السلام :
إذا وَرَدَت عَلَی العاقِلِ لُمَّة ٌ قَمَعَ الحُزنَ بِالحَزمِ وَ قَرَعَ العَقلَ لِلاِحتیالِ؛
چون برای عاقل مشکلی پیش آید، غم خود را با هوشیاری و دوراندیشی از میان می برد و عقل را به چاره جویی وامی دارد.
(نزهة الناظر و تنبیه الخاطر،ص84)
حدیث (10) امام علی علیه السلام :
یَنبَغی لِلعاقِلِ اَن یَحتَرِسَ مِن سُکرِ المالِ وَ سُکرِ القُدرَةِ ، وَ سُکرِ العِلمِ ، وَ سُکرِ المَدحِ وَ سُکرِ الشَّبابِ ، فَاِنَّ لِکُلِّ ذالِکَ ریاحا خَبیثَةً تَسلُبُ العَقلَ وَ تَستَخِفُّ الوَقارَ ؛
سزاوار است که عاقل ، از مستی ثروت، قدرت ، دانش ، ستایش و مستی جوانی بپرهیزد، چرا که هر یک را بادهای پلیدی است که عقل را نابود می کند و وقار و هیبت را کم می نماید .
(تصنیف غرر الحکم و دررالکلم،ص66)
حدیث (11) رسول خدا صلی الله علیه و آله:
مَن اُلهِمَ الصِّدقَ فی کَلامِهِ وَ الإنصافَ مِن نَفسِهِ وَ بِرَّ والِدَیهِ وَ وَصلَ رَحِمِهِ، اُنسِی ءَ لَهُ فی اَجَلُهُ وَ وُسِّعَ عَلَیهِ فی رِزقِهِ وَ مُتِّعَ بِعَقلِهِ وَ لُـقِّنَ حُجَّتَهُ وَقتَ مُساءَلَتِهِ ؛
به هر کس، راستگویی در گفتار، انصاف در رفتار، نیکی به والدین و صله رحم الهام شود، اجلش به تأخیر می افتد، روزیش زیاد می گردد، از عقلش بهره مند می شود و هنگام سئوال [مأموران الهی] پاسخ لازم به او تلقین می گردد.
(اعلام الدین، ص 265)
حدیث (12) امام علی علیه السلام :
اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالعَقلُ حُسامٌ قاطِعٌ، فَاستُر خَلَلَ خَلقِکَ بِحِلمِکَ وَقاتِل هَواکَ بِعَقلِکَ؛
بردباری پرده ای پوشاننده و عقل شمشیری برنده است، پس عیبهای اخلاقی خود را با بردباری بپوشان و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخیز.
(الذریه الی الحافظ الشریعه،ج1،ص213)
حدیث (13) امام علی علیه السلام :
حُبُّ الدُّنیا یُفسِدُ العَقلَ وَ یُصِمُّ القَلبَ عَن سَماعِ الحِکمَةِ وَ یوجِبُ اَلیمَ العِقابِ؛
دل بستگی به دنیا، عقل را فاسد می کند، قلب را از شنیدن حکمت ناتوان می سازد و باعث عذاب دردناک می شود.
(مستدرک الوسائل و منبسط المسائل،ج12،ص41)
حدیث (14) امام حسین علیه السلام :
لا یَکمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ؛
عقل جز با پیروی از حق کامل نمی شود.
(أعلام الدین فی صفات المؤمنین،ص298)
حدیث (15) رسول خدا صلی الله علیه و آله:
مَنِ استَشارَهُ أَخوهُ المُؤمِنُ فَلَم یَمحَضهُ النَّصیحَةَ سَلَبَهُ اللّه لُبَّهُ؛
هر کس برادر مؤمنش با او مشورت کند و او صادقانه راهنمائیش نکند، خداوند عقلش را از او بگیرد.
(بحارالأنوار، ج72، ص104)
حدیث (16) رسول خدا صلی الله علیه و آله:
أَعقَلُ النّاسِ أَشَدُّهُم مُداراةً لِلنّاسِ؛
عاقل ترین مردم کسی است که بیشتر با مردم مدارا کند.
(من لایحضره الفقیه، ج4، ص395)
حدیث (17) امام علی علیه السلام :
اَلعَقلُ یَهدی وَیُنجی، وَالجَهلُ یُغوی وَیُردی؛
عقل راهنمایی می کند و نجات می دهد و نادانی گمراه می کند و نابود می گرداند.
(غررالحکم و دررالحکم،ص124)
حدیث (18) امام علی علیه السلام :
اَکثَرُ مَصَارعِ العُقُولِ تَحتَ بُرُوقِ المَطَامِعِ؛
قربانگاه عقلها غالبا در پرتو طمعها است.
(نهج البلاغه،ص507)
حدیث (19) امام علی علیه السلام :
لا غِنَی کالعَقلِ، و لا فَقرَ کالجَهلِ، و لا میراثَ کالاَدَب و لا ظَهیرَ کالمُشاوَرَه؛
هیچ ثروتی چون عقل و هیچ فقری چون جهل و هیچ میراثی چون ادب و هیچ پشتیبانی چون مشورت نخواهد بود.
(نهج البلاغه،ص478)
حدیث (20) رسول خدا صلی الله علیه و آله:
لا فقرَ اَشدُّ مِنَ الجَهلِ ، لا مالَ اَعودُ مِن العَقلِ؛
هیچ تهیدستی سخت تر از نادانی و هیچ مالی سودمندتر از عقل نیست.
(تحف العقول، ص6)
حدیث (21) امام علی علیه السلام :
اَلْحِلْمُ غِطاءٌ ساتِرٌ وَالْعَقْلُ حِسامٌ قاطِعٌ، فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِکَ بِحِلْمِکَ وَقاتِلْ هَواکَ بِعَقْلِکَ؛
بردباری پرده ای پوشاننده و عقل شمشیری برنده است، پس عیبهای اخلاقی خود را با بردباری بپوشان و با عقلت به جنگ هوا و هوست برخیز.
(الذریه الی الحافظ الشریعه،ج1،ص213)
حدیث (22) امام علی علیه السلام :
اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ کانَ بِعَیْبِهِ بَصیرا وَ عَنْ عَیْبِ غَیْرِهِ ضَریرا؛
عاقلترین مردم کسی است که به عیبهای خویش بینا و از عیوب دیگران، نابینا باشد.
(غررالحکم، ص207)
حدیث (23) امام صادق علیه السلام :
لا یُعَدُّ الْعاقِلُ عاقِلاً حَتّی یَسْتَـکْمِلَ ثَلاثا: اِعْطاءَ الْحَقِّ مِنْ نَفْسِهِ عَلی حالِ الرِّضا وَ الْغَضَبِ وَ اَنْ یَرْضی لِلنّاسِ ما یَرْضی لِنَفْسِهِ وَ اسْتِعْمالَ الْحِلْمِ عِنْدَ الْعَثْرَةِ؛
عاقل، عاقل نیست مگر آن که سه صفت را در خود به کمال رساند: حق را در هنگام خشنودی و خشم ادا کند، آنچه را برای خود میپسندد، برای دیگران هم بپسندد و هنگام خطای دیگران، بردبار باشد.
(تحف العقول، ص 318)
حدیث (24) امام صادق علیه السلام :
دِعامَةُ الاِْنْسانِ الْعَقْلُ وَ الْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَةُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُ وَ بِالْعَقْلِ یَکْمُلُ وَ هُوَ دَلیلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتاحُ اَمْرِهِ فَاِذا کانَ تَاْییدُ عَقْلِهِ مِنَ النّورِ کانَ عالِما حافِظا ذاکِرا فَطِنا فَهِما فَعَلِمَ بِذلِکَ کَیْفَ وَ لِمَ وَ حَیْثُ وَ عَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ وَ مَنْ غَشَّهُ فَاِذا عَرَفَ ذلِکَ عَرَفَ مَجْراهُ وَ مَوصولَهُ وَ مَفْصولَهُ وَ اَخْلَصَُّهُ مِنْ تَاْییدِ العَقْلِ؛
ستون انسانیت، عقل است و از عقل، زیرکی، فهم، حفظ و دانش بر میخیزد. با عقل، انسان به کمال میرسد. عقل، راهنمای انسان، بینا کننده و کلید کارهای اوست. هر گاه عقل با نور یاری شود، دانا، حافظ، تیزهوش و فهیم میشود و بدین وسیله (پاسخ) چگونه، چرا و کجا را میفهمد و خیرخواه و دغلکار را میشناسد و هرگاه این را دانست، مسیر حرکت 49 و خویش و بیگانه را میشناسد و در توحید و طاعت خداوند اخلاص میورزد و چون چنین کرد، آنچه از دست رفته جبران میکند و بر آنچه در آینده میآید چنان وارد میشود که میداند در کجای آن است و برای چه منظوری در آنجاست. از کجا آمده و به کجا میرود. و این همه از پرتو تأیید عقل است.
(کافی، ج 1، ص 25)
حدیث (25) امام کاظم علیه السلام :
کَما لا یَقومُ الْجَسَدُ اِلاّ بِالنَّفْسِ الحَیَّةِ فَکَذلِکَ لا یَقومُ الدّینُ اِلاّ بِالنِّیَّةِ الصّادِقَةِ وَ لا تَثْبُتُ النِّیَّةُ الصّادِقَهُ اِلاّ بِالْعَقْلِ؛
همان گونه که قوام جسم، تنها به جانِ زنده است، قوام دینداری هم تنها به نیّت پاک است و نیّت پاک، جز با عقل حاصل نمیشود.
(تحف العقول، ص 396)
حدیث (26) امام رضا علیه السلام :
اِذا اَرادَ اللّهُ اَمْرا سَلَبَ الْعِبادَ عُقولَهُمْ فَاَنْفَذَ اَمْرَهُ وَ تَمَّتْ اِرادَتُهُ فَاِذا اَنْفَذَ اَمْرَهُ رَدَّ اِلی کُلِّ ذی عَقْلٍ عَقْلَهُ فَیَقولُ کَیْفَ ذا؟ وَ مِنْ اَیْنَ ذا؟
هر گاه خداوند چیزی را بخواهد، عقلهای بندگان را از آنها میگیرد و حکم خود را اجرا میکند و خواسته خود را به پایان میرساند. همین که حکم خود را اجرا کرد، عقلِ هر صاحب عقل را به او بر میگرداند، آنگاه او مرتب میگوید: چگونه و از کجا چنین و چنان شد.
(تحف العقول، ص442)
حدیث (27) امام علی علیه السلام :
اَعْقَلُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ جِدُّهُ هَزْلَهُ وَ اسْتَظْهَرَ عَلی هَواهُ بِعَقْلِهِ؛
عاقل کسی است که جدّی اش از شوخی اش بیشتر باشد و با کمک عقلش بر هوا و هوسش پیروز گردد.
(تصنیف غررالحکم،ص52)
حدیث (28) امام علی علیه السلام :
اَلا وَ اِنَّ اللَّبیبَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجوهَ الاْآراءِ بِفِکْرٍ صائِبٍ وَ نَظَرٍ فِی الْعَواقِبِ؛
بدانید عاقل، کسی است که با فکر درست، به استقبال نظرات گوناگون برود و در عواقب امور بنگرد.
(غررالحکم،ص178)
حدیث (29) امام علی علیه السلام :
اِحْتَمِلْ ما یَمُرُّ عَلَیْکَ فَاِنَّ الاِْحْتِمالَ سِتْرُ الْعُیوبِ وَ اِنَّ الْعاقِلَ نِصْفُهُ اِحْتِمالٌ وَ نِصْفُهُ تَغافُلٌ؛
در برابر آنچه بر تو میگذرد، بردبار باش، زیرا بردباری، عیبها را میپوشاند. به راستی که نیمی از عقل، بردباری و نیمه دیگرش خود را به غفلت زدن است.
(غررالحکم،ص139)
حدیث (30) امام علی علیه السلام :
اَلْعاقِلُ مَنْ صانَ لِسانَهُ عَنِ الْغیبَةِ؛
عاقل کسی است که زبانش را از بدگویی پشت سر دیگران، نگه دارد.
(غررالحکم، ص108)
حدیث (31) امام علی علیه السلام :
اتَّهِمُوا عُقولَکُمْ فَاِنِّهُ مِنَ الثِّقَةِ بِها یَکونُ الْخَطاءُ؛
عقل خویش را زیر سؤال ببرید؛ زیرا از اعتماد به آن، خطاها سرچشمه میگیرد.
(شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم، ج2،ص267)
حدیث (32) امام علی علیه السلام :
اَلْعاقِلُ اِذا تَـکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ اَتْبَعَها حِکْمَةً وَ مَثَلاً وَ الاَحْمَقُ اِذا تَـکَلَّمَ بِکَلِمَةٍ اَتْبَعَها حِلْفا؛
عاقل، هر گاه سخن بگوید، آن را با سخنی حکیمانه و ضرب المثل همراه سازد و نادان هرگاه سخن بگوید، آن را با سوگند همراه کند.
(شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج20، ص289)
حدیث (33) امام علی علیه السلام :
ما عُبِدَ اللّهُ بِشَیْءٍ اَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ وَ ما تَمَّ عَقْلُ امْرِیءٍ حَتّی یَکونَ فیهِ خِصالٌ شَتّی: اَلْکُفْرُ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأمونانِ وَ الرُّشْدُ وَ الْخَیْرُ مِنْهُ مَأمولانِ وَ فَضْلُ مالِهِ مَبْذولٌ وَ فَضْلُ قَوْلِهِ مَکفوفٌ وَ نَصیبُهُ مِنَ الدُّنْیَا القوتُ لا یَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ اَلذُّلُّ اَحَبُّ اِلَیْهِ مَعَ اللّهِ مِنَ العِزِّ تَمامُ الاَمْرِ؛
خداوند با چیزی بهتر از عقل عبادت نشده است، و عقل کسی کامل نشود، مگر در او چند خصلت باشد: کفر و بدی از او انتظار نمیرود، رشد و خوبی در او امید میرود، زیادی ثروتش بخشوده و زیادی سخنش نگه داشته شده است، بهره او از دنیا تنها غذای روزانه است، در طول زندگی از دانش سیر نمیشود، خواری را با خداوند از عزّت با دیگران، بیشتر دوست دارد، عقـــل و عــاقـل نزد او دوست داشتنی تر از شرف و بزرگی است، خوبیِ کم دیگران را بسیار و خوبی بسیار خود را کم میشمرد، همه مردم را از خودش بهتر و خود را نزد خویش از همه بدتر میداند و این مهمترین خصلت است.
(کافی، ج 1، ص 18)
حدیث (34) امام علی علیه السلام :
اَلظَّنُّ الصَّوابُ مِنْ شیَمِ اُولِی الاَلْبابِ؛
خوش گمانی، از اخلاق عاقلان است.
(غررالحکم، ص253)
حدیث (35) امام علی علیه السلام :
اَلْعاقِلُ مَنْ اَحْسَنَ صَنائِعَهُ وَ وَضَعَ سَعْیَهُ فی مَواضِعِهِ ؛
عاقل کسی است که کارهایش را خوب انجام دهد و تلاشی که میکند، به جا باشد.
(غررالحکم، ص96)
حدیث (36) امام حسین علیه السلام :
لا یَکْمُلُ الْعَقْلُ اِلاّ بِاتِّباعِ الْحَقِّ؛
عقل، جز با پیروی از حق، کامل نمیشود.
(اعلام الدین، ص 298)
حدیث (37) پیامبر صلی الله علیه وآله :
اَنَسٌ: قیلَ: یا رَسولَ اللّهِ، اَلرَّجُلُ یَکونُ حَسَنَ الْعَقْلِ کَثیرَ الذُّنوبِ؟ قالَ: ما مِنْ آدَمیٍّ اِلاّ وَ لَهُ ذُنوبٌ وَ خَطایا یَقْتَرِفُها، فَمَنْ کانَتْ سَجیَّتُهُ الْعَقْلَ وَ غَریزَتُهُ الْیَقینَ لَمْ تَضُرَّهُ ذُنوبُهُ. قیلَ: کَیْفَ ذلِکَ یا رَسُولَ اللّهِ؟ قالَ: لاَِنَّهُ کُلَّما اَخْطَاَ لَمْ یَلْبَثْ اَنْ تَدارَکَ ذلِکَ بِتَوْبَةٍ وَ نَدامَةٍ عَلی ما کانَ مِنْهُ فَیَمْحو ذُنوبَهُ وَ یَبْقی لَهُ فَضْلٌ یَدْخُلُ بِهِ الْجَنَّةَ؛
اَنس گوید: سؤال شد: «ای رسول خدا! ممکن است کسی از عقل نیکو برخوردار باشد و گناهان بسیار داشته باشد؟». پیامبر صلیاللهعلیهوآله فرمودند: هیچ انسانی نیست، مگر این که گناهان و خطاهایی مرتکب میشود، ولی هر کس سرشتش عقل و نهادش یقین باشد، گناهانش به او آسیب نمیرساند». گفته شد: «ای رسول خدا! چگونه است این؟». فرمودند: «زیرا عاقل هرگاه مرتکب خطایی گردد، بیدرنگ آن را با توبه و پشیمانی جبران کند و با این کار، گناهانش را پاک میگرداند و خوبی هایی برایش باقی میماند که با آن، وارد بهشت میگردد».
(مجموعه ورام، ج 1، ص 62)
حدیث (38) پیامبر صلی الله علیه و آله :
سُئِلَ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله عَنْ قَوْلِهِ: «اَ یُّـکُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً» فَقالَ: اَ یُّـکُمْ اَحْسَنُ عَقْلاً، ثُمَّ قالَ صلی الله علیه و آله : اَتَمُّکُمْ عَقْلاً وَ اَشَدُّکُمْ لِلّهِ خَوْفا وَ اَحْسَنُکُمْ فیما اَمَرَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ وَ نَهی عَنْهُ نَظَرا وَ اِنْ کانَ اَقَلَّکُمْ تَطَوُّعا؛
از پیامبر صلی الله علیه و آله از معنی آیه «[تا بیازماید] کدامیک عملتان بهتر است» پرسیدند. فرمودند: یعنی کدامیک عاقلترید. سپس فرمودند: مقصود، کسی است که عقلش کاملتر، از خدا بیمناکتر و در امر و نهی خداوند دقیقتر است؛ هر چند مستحبّاتش کمتر باشد.
(بحارالأنوار، ج 67، ص 233)
حدیث (39) امام علی علیه السلام :
جاهِدْ شَهْوَتَکَ وَ غالِبْ غَضَبَکَ وَ خالِفْ سوءَ عادَتِکَ، تَزْکُ نَفْسُکَ وَ یَکْمُلْ عَقْلُکَ وَ تَسْتَـکْمِلْ ثَوابَ رَبِّکَ؛
با هوا و هوست مبارزه کن، بر خشمت مسلّط شو و با عادتهای بدت مخالفت کن، تا روحت پاک و عقلت کامل گردد و پاداش پروردگارت را به تمامی دریافت نمایی.
(غررالحکم، ص338)
حدیث (40) امام علی علیه السلام :
مَنْ شاوَرَ ذَوِی الْعُقولِ اسْتَضاءَ بِاَنْوارِ الْعُقولِ؛
هر کس با عقلا مشورت کند، از نور عقلها بهره می برد.
(غررالحکم، ص627)
حدیث (41) امام علی علیه السلام :
اِنَّ بِذَوِی الْعُقولِ مِنَ الْحاجَةِ اِلَی الاَدَبِ کَما یَظْمَأُ الزَّرْعُ اِلَی الْمَطَرِ؛
نیاز عاقلان به ادب، همانند نیاز کشتزار به باران است.
(غررالحکم، ص225)
حدیث (42) امام علی علیه السلام :
اَلْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارِبِ وَ خَیْرُ ما جَرَّبْتَ ما وَعَظَکَ؛
عقل، اندوختن تجربهها (و عمل به آن) است و بهترین تجربه، آن است که پندت داده.
(نهج البلاغه، ص402)
حدیث (43) امام علی علیه السلام :
لَقَدْ سَبَقَ اِلی جَنّاتِ عَدْنٍ اَقْوامٌ ما کانوا اَکْثَرَ النّاسِ لا صَوْما وَ لا صَلاةً وَ لا حَجّا وَ لاَ اعْتِمارا وَ لکِنَّهُمْ عَقَلوا عَنِ اللّهِ مَواعِظَهُ؛
گروههایی به سوی بهشت برین (از دیگران) پیشی گرفتند که بیش از دیگران اهل روزه، نماز، حج و عمره نبودند، بلکه آنان در موعظههای الهی تعقل کردند.
(مجموعه ورام، ج 2، ص 213)
حدیث (44) امام علی علیه السلام :
فَسادُ الاَْخْلاقِ بِمُعاشَرَةِ السُّفَهاءِ وَ صَلاحُ الاَْخْلاقِ بِمُنافَسَةِ الْعُقَلاءِ وَ الْخَلْقُ اَشْکالٌ فَکُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ؛
معاشرت با نابخردان، اخلاق را فاسد و رقابت با عقلا اخلاق را اصلاح مینماید و مردم متفاوتند، و هر کس بر حسب طینت خود رفتار میکند.
(عوالم العلوم و المعارف، ج 23، ص 279)
حدیث (45) امام علی علیه السلام :
یَنْبَغی لِلْعاقِلِ اَنْ یُخاطِبَ الْجاهِلَ مُخاطَبَةَ الطَّبیبِ الْمَریضَ؛
شایسته است که برخورد عاقل با نادان، مانند برخورد طبیب با بیمار باشد.
(غررالحکم، ص 797)
حدیث (46) امام علی علیه السلام :
اَلْعَقْلُ حَیْثُ کانَ آلِفٌ مَاْلوفٌ ؛
عقل هر کجا باشد، انس گیرنده و الفت پذیر است.
(غررالحکم، ص 67)
حدیث (47) پیامبر صلی الله علیه وآله :
اَلا وَ اِنَّ اَعْقَلَ النّاسِ عَبْدٌ عَرَفَ رَبَّهُ فَاَطاعَهُ وَ عَرَفَ عَدُوَّهُ فَعَصاهُ وَ عَرَفَ دارَ اِقامَتِهِ فَاَصْلَحَها وَ عَرَفَ سُرْعَةَ رَحیلِهِ فَتَزَوَّدَ لَها؛
بدانید که عاقلترین مردم کسی است که پروردگارش را بشناسد و از او پیروی کند، دشمنان خدا را بشناسد و از آنان نافرمانی کند، جایگاه ابدی خود را بشناسد و آن را آباد کند و بداند به زودی به آنجا سفر خواهد کرد و برای آن، توشه بردارد.
(اعلام الدین، ص 337)
حدیث (48) پیامبر صلی الله علیه وآله :
اِنَّما یُدْرَکُ الْخَیْرُ کُلُّهُ بِالْعَقْلِ، وَ لا دینَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ؛
همه خوبیها با عقل شناخته میشوند و کسی که عقل ندارد، دین ندارد.
(تحف العقول، ص 54)
حدیث (49) پیامبر صلی الله علیه وآله :
رَاْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الاْیمانِ بِاللّهِ مُداراةُ النّاسِ فی غَیْرِ تَرْکِ حَقٍّ؛
کمال عقل پس از ایمان به خدا، مدارا کردن با مردم است به شرط آن که حق، ترک نشود.
(تحف العقول، ص 42)
حدیث (50) پیامبر صلی الله علیه وآله :
اَرْبَعَةٌ تَلْزَمُ کُلَّ ذی حِجیً وَ عَقْلٍ مِنْ اُمَّتی، قیلَ: یا رَسولَ اللّهِ، ما هُنَّ؟ قالَ: اِسْتِماعُ الْعِلْمِ، وَ حِفْظُهُ، وَ نَشْرُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ؛
چهار چیز بر هر عاقل و خردمندی از امّت من واجب است. گفته شد: «ای پیامبر خدا! آن چهار چیز کداماند؟». فرمودند: «گوش فرادادن به دانش، نگهداری، نشر و عمل به آن».
(تحف العقول، ص 57)
حدیث (51) پیامبر صلی الله علیه وآله :
اِنَّ خیارَکُمْ اُولُوا النُّهی، قیلَ: یا رَسولَ اللّهِ، وَ مَنْ اُولُوا النُّهی؟ قالَ: هُم اُولُوا الاَْخْلاقِ الحَسَنَةِ وَ الاَحلامِ الرَّزینَةِ وَ صِلَةِ الاَْرْحامِ وَ البَرَرَةُ بِالاُْمَّهاتِ وَ الاْآباءِ وَ الْمُتَعاهِدینَ لِلْفُقَراءِ وَ الْجیرانِ وَ الْیَتامی وَ یُطْعِمونَ الطَّعامَ وَ یُفْشونَ السَّلامَ فِی الْعالَمِ وَ یُصَلّونَ وَ النّاسُ نیامٌ غافِلونَ؛
«بهترین شما صاحبان عقل هستند». گفته شد: «ای رسول خدا! صاحبان عقل، چه کسانیاند؟». فرمودند: آنان که دارای اخلاق خوباند، بردبار و باوقارند، صله رحم می نمایند، به پدران و مادران نیکی میکنند، به فقرا، همسایگان و یتیمان رسیدگی مینمایند، اطعام میکنند، آشکارا به همه سلام میکنند و هنگامی که مردم در خواب و غافلند، نماز (نماز شب) میگذارند.
(کافی، ج 2، ص 240، ح 32)
حدیث (52) امام صادق علیه السلام :
خَمْسُ خِصالٍ مَنْ فَـقَـدَ واحِدَةً مِنْهُنَّ لَمْ یَزَلْ ناقِصَ العَیْشِ زائِلَ الْعَقْلِ مَشْغولَ الْقَلْبِ، فَاَوَّلُّها: صِحَّةُ البَدَنِ وَ الثّانیَةُ: اَلاْمْنُ وَ الثّالِثَةُ: اَلسَّعَةُ فِی الرِّزْقِ، وَ الرّابِعَةُ: اَلاَنیسُ الْمُوافِقُ (قال الراوی:) قُلْتُ: و مَا الاْنیسُ الْمُوافِقُ؟ قال: اَلزَّوجَةُ الصّالِحَةُ، وَ الوَلَدُ الصّالِحُ، وَ الْخَلیطُ الصّالِحُ وَ الخامِسَةُ: وَ هِیَ تَجْمَعُ هذِه الْخِصالَ: الدَّعَةُ؛
پنج چیز است که هر کس یکی از آنها را نداشته باشد، همواره در زندگی اش کمبود دارد و کم خرد و دل نگران است: اول، تندرستی، دوم امنیت، سوم روزی فراوان، چهارم همراهِ همرأی. راوی پرسید: همراهِ همرأی کیست؟ امام فرمودند: همسر و فرزند و همنشین خوب و پنجم که در برگیرنده همه اینهاست، رفاه و آسایش است.
(خصال، ص 284)
حدیث (53) امام علی علیه السلام :
مَنِ اطَّرَحَ الْحِقْدَ اسْتَراحَ قَلْبُهُ وَ لُبُّهُ؛
هر کس کینه را از خود دور کند، قلب و عقلش آسوده می گردد.
(غررالحکم، ص634)
حدیث (54) امام علی علیه السلام :
اَصْلُ الْعَقْلِ القُدَرةُ وَ ثَمَرَتُها السُّرورُ؛
ریشه عقل، قدرت است و میوه آن شادی.
(بحارالأنوار، ج 75، ص7)
حدیث (55) امام صادق علیه السلام :
اَلنَّومُ راحَةٌ لِلْجَسَدِ وَ النُّطْقُ راحَةٌ لِلرُّوحِ وَ السُّکوتُ راحَةٌ لِلْعَقْلِ؛
خواب مایه آسایش جسم، سخن مایه آسایش جان و سکوت مایه آسایش عقل است.
(من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 402)
حدیث (56) امام باقر علیه السلام :
اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقی بِالتَّقْوی عَنِ الْعَبْدِ ما عَزُبَ عَنْهُ عَقْلُهُ وَ یُجَلّی بِالتَّقْوی عَنْهُ عَماهُ وَ جَهْلَهُ؛
خداوند عزوجل به وسیله تقوا، انسان را از آنچه عقلش به آن نمیرسد، حفظ میکند و کوردلی و نادانی را از او دور مینماید.
(کافی، ج 8، ص 52)
حدیث (57) امام علی علیه السلام :
عَلَی الْعاقِلِ اَنْ یُحْصی عَلی نَفْسِهِ مَساویَها فِی الدّینِ وَ الرَّأیِ وَ الاَْخْلاقِ وَ الاَْدَبِ ، فَیَجْمَعُ ذلِکَ فی صَدْرِهِ اَوْ فی کِتابٍ وَ یَعْمَلُ فی اِزالَتِها ؛
بر عاقل است که بدیهایش را در دین، اندیشه، اخلاق و ادب یادداشت کند و بهخاطرش بسپارد و برای از بین بردن آنها بکوشد.
(بحار الأنوار ، ج 75، ص 6)
حدیث (58) امام علی علیه السلام :
اَللّهُمَّ ارْزُقنی عَقْلاً کامِلاً وَ عَزْما ثاقِبا وَ لُبّا راجِحا وَ قَلْبا زَکیّا وَ عِلْما کَثیرا وَ اَدَبا بارِعا وَاجْعَلْ ذلِکَ کُلَّهُ لی وَلا تَجْعَلْهُ عَلَیَّ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ؛
خدایا مرا عقلی کامل ، تصمیمی نافذ، خردی برتر، دلی پاک، دانشی فراوان و ادبی والا روزی کن و تمام اینها را به سود من قرار ده نه به زیانم،ای مهربانترین مهربانان.
(بحار الانوار،ج84،ص325)
حدیث (59) امام علی علیه السلام :
کُلُّ شَیْءٍ یَحتاجُ اِلَی الْعَقْلِ وَالْعَقْلُ یَحْتاجُ اِلَی الاَْدَبِ؛
هر چیزی به عقل نیاز دارد و عقل به ادب نیازمند است.
(غررالحکم و درر الکلم،ص510)
حدیث (60) ابن شهر آشوب :
کانَ النَّبیّ صلی الله علیه وآله قَبْلَ المَبْعَثِ مَوصوفا بِعِشرینَ خَصلَةً مِن خِصالِ الاَنْبیاءِ لَوِ انْفَرَدَ واحِدٌ بِاَحَدِها لَدَلَّ عَلی جَلالِهِ فَکَیْفَ مَنِ اجْتَمَعَت فیهِ؟! کانَ نَبیّا اَمینا، صادِقا، حاذِقا، اَصیلاً، نَبیلاً، مَکینا، فَصیحا، عاقِلاً، فاضِلاً، عابِدا، زاهِدا، سَخیا، کمیا، قانِعا، مُتَواضِعا، حَلیما، رَحیما، غَیورا، صَبورا، مُوافِقا، مُرافِقا، لَمیُخالِطْ مُنَجِّما وَ لا کاهِنا و لا عَیافا؛
رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله پیش از مبعوث شدن، بیست خصلت از خصلتهای پیامبران را دارا بودند، که اگر کسی یکی از آنها را داشته باشد، دلیل عظمت اوست؛ چه رسد به کسی که همه آنها را دارا باشد، آن حضرت پیامبری امین، راستگو، ماهر، اصیل، شریف، استوار، سخنور، عاقل، با فضیلت، عابد، زاهد، سخاوتمند، دلیر و با شهامت، قانع، متواضع، بردبار، مهربان، غیرتمند، صبور، سازگار، و نرمخو بودند و با هیچ منجّم (قائل به تأثیر ستارگان)، غیبگو و پیشگویی همنشین نبودند.
(بحارالانوار، ج 16، ص 175)
حدیث (61) امام حسن علیه السلام :
لا یَغشُّ العاقِلُ مَن استَنصَحَه؛
خردمند به کسی که از او نصیحت می خواهد، خیانت نمی کند.
(تحف العقول، ص 236)
حدیث (62) امام صادق علیه السلام:
أکمَلُ الناسِ عَقلاً أحسَنُهُم خُلقاً؛
عاقل ترین مردم خوش خلق ترین آنهاست.
(اصول کافی، ج 1، ص 23)
حدیث (63) امام حسین علیه السلام:
لا یکمل العقل إلا باتباع الحق؛
عقل کامل نمی شود مگر با پیروی از حق.
(بحار الانوار، ج 75، ص 127)
حدیث (64) امام موسی کاظم علیه السلام:
التَوَدُّدُ اِلَی الناسِ نِصفُ العَقل؛
مهرورزی و دوستی با مردم، نصف عقل است.
(تحف العقول، ص 403و443)
حدیث (65) امام علی علیه السلام:
العاقِلُ مَن وَعَظَتهُ التَّجارِبُ
خردمند کسی است که تجربه ها او را پند دهد.
حدیث (66) امام علی علیه السلام:
مَن تَرَکَ الإستِماعَ مِن ذَوی العُقولِ ماتَ عَقلُهُ.
هر که به خردمندان گوش نسپارد عقلش بمیرد.
حدیث (67) پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله):
ما قَسَمَ اللّه ُ لِلعِبادِ شَیئًا أفضَلَ مِنَ العَقلِ
خداوند ، چیزی با ارزش تر از عقل ، در میان بندگان تقسیم نکرد .
(الکافی ،ج1،ص12)
حدیث (68) امام عسکری (سلام الله علیه):
حُسنُ العَقلِ جَمالٌ باطِنٌ.
نکویی خرد، زیبایی درون است.
(بحارالانوار،ج1،ص95)
حدیث (69) پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله):
رَأسُ العَقلِ بَعدَ الإِیمانِ بِاللّه ِ عز و جل التَّحَبُّبُ إلَی النّاسِ
حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم : اساس عقل ، پس از ایمان به خداوند عز و جل ، اظهار دوستی با مردم است .
(الخصال ،ج1،ص15)
حدیث (70) امام علی علیه السلام:
کَثرةُ ألامانی مِن فَسادِ العَقل.
آرزوهای زیاد از تباهی عقل است.
(غررالحکم،ص525)
انتخاب وب سایت مورد نظر : 
